Wsparcie żywieniowe osób po amputacji

10 grudnia 2019r. miałam przyjemność poprowadzić szkolenie z elementami warsztatu odnośnie wsparcia żywieniowego dla osób po zabiegu amputacji, organizowane z ramienia Fundacji Poland Business Run. Moimi słuchaczami były w większości osoby, które same – w wyniku różnych okoliczności życiowych jak wypadek czy choroba nowotworowa – musiały zmierzyć się z realiami życia po amputacji. Co więcej, w ciągu ostatnich kilku dni starały się podnieść swoje kompetencje z różnych dziedzin (m.in. podstaw dietetyki), by za jakiś czas móc stać się „Trenerami Wsparcia” dla osób, które znalazły się w podobnej do Nich sytuacji. Jeśli ktoś z uczestników szkolenia dotrze do tego wpisu – jeszcze raz dziękuję za otwartość na podzielenie się swoim doświadczeniem, co pozwoliło mi lepiej zrozumieć Waszą sytuację.

W kontekście tematyki szkolenia – jak sami potwierdzili jego uczestnicy żywienie w kontekście amputacji jest całkowicie pomijane. Taki stan rzeczy potwierdzają również publikacje naukowe z tego zakresu, których jest niewiele, a te istniejące w dużej mierze opublikowano kilkanaście lat temu. Z pewnością trzeba wziąć pod uwagę pewne ograniczenia jak np. zebranie (wystarczająco licznej) grupy badanych. Podobnie wygląda tematyka żywienia w większości poradników dla osób po amputacji – mówi się o rehabilitacji, wsparciu psychologicznym, odpowiedniej pielęgnacji kończyny po zabiegu, jednak o żywieniu ani słowa lub pojawia się jedynie krótka wzmianka (nawet rozdziały dotyczące glikemii – gdzie powikłania na skutek stopy cukrzycowej bywają częstą przyczyną amputacji – pomijają ten aspekt, skupiając się głównie na farmakoterapii).

Zatem czy żywienie w ogóle ma znaczenie w tym kontekście?

W jednym z badań sprawdzono, jakie konsekwencje dla osób po amputacji niosło za sobą niedożywienie organizmu. Osoby, których stan odżywienia sugerował przed amputacją niedożywienie (na podstawie przeprowadzonych badań antropometrycznych oraz diagnostyki laboratoryjnej) były później narażone na:

• utrudnione gojenie ran pozabiegowych,
• większą częstotliwość komplikacji pooperacyjnych (np. zawał),
• wyższą śmiertelność,
• dłuższy pobyt w szpitalu,
• przeciągającą się rehabilitację (m.in. ze względu na osłabienie mięśniowe oraz większe zmęczenie).

Żywienie stanowi więc ważny prognostyk dla skuteczności rehabilitacji i czasu trwania rekonwalescencji. Warto także zauważyć, że może być ono wsparciem organizmu nie tylko od strony fizycznej. Jednak również stać się istotnym modulatorem nastroju. Wydaje się to szczególnie istotne biorąc pod uwagę, jak trudnym doświadczeniem życiowym jest amputacja. Samo przystosowanie się na nowo do rzeczywistości po zabiegu. Jak powiedziała jedna z uczestniczek szkolenia „Nie bójmy się nazwać rzeczy po imieniu, amputacja to dla wielu trauma”.

Odpowiednia dieta jest więc niezwykle ważna, by zapobiec niedożywieniu organizmu już na etapie przedzabiegowym, ale także po samej amputacji. Część z uczestników szkolenia deklarowała, że – w reakcji na stres – po operacji jedzenie w ogóle (nie wspominając już o jakościowym żywieniu) schodziło na dalszy plan. Ważne jest zatem, by także najbliżsi Pacjenta mieli świadomość jak ważna jest to kwestia.

Duży problem stanowi także przybieranie masy ciała po amputacji. Jest to wynik zmniejszonej (początkowo wręcz zerowej) aktywności, stanów depresyjnych, skutków ubocznych farmakoterapii, a także adaptacji do nowej sytuacji życiowej i związanych z tym trudności jak np. robienie zakupów i przygotowywanie posiłków.

Co należy wziąć pod uwagę po amputacji, by prawidłowo zbilansować dietę?

1. Utrata masy ciała wyrażana procentowo jako % EBWL (Estimated Body Weight Loss)

Zależna od poziomu amputacji, co rzutuje na niższą energetyczność diety niż przed zabiegiem. Największa utrata masy ciała ma miejsce po amputacji całej kończy dolnej do biodra, najniższa – po amputacji dłoni.

Dzięki danym z tabeli można wyliczyć idealną masę ciała po zabiegu, jeśli waga Pacjenta była przed nim prawidłowa lub obliczyć wagę „skorygowaną” (adjusted body weight), należną, jeśli Pacjent borykał się wcześniej z nadwagą/otyłością. Służy do tego specjalny kalkulator.

2. Na jakim etapie pooperacyjnym znajduje się Pacjent, co będzie rzutowało na jego możliwość poruszania się (aktywność).

Po samym zabiegu aktywność spada drastycznie – nie tylko ze względu na faktyczną niemożność, ale często także stan psychologiczny osoby.

Jednak, co istotne. Ponowna nauka chodzenia po amputacji kończyny dolnej generuje wyższy wydatek energetyczny w porównaniu do chodu osób o pełnej sprawności. Pacjenci, którzy zaczynają chodzić, zużywają do tego więcej energii. Konsumpcja tlenu wzrasta – w zależności od poziomu amputacji – odpowiednio o:

• amputacja poniżej kolana: 9-20%
• amputacja powyżej kolana: 45-70%
• obustronna amputacja kończyn dolnych powyżej kolana: nawet do 300%!

Informacje przekazywane przez uczestników dały mi dużą wartość. Dowiedziałam się, że osoba poruszająca się dzięki protezie kończyny dolnej (po pewnym czasie od zabiegu) może utrzymywać aktywność dzienną nawet na poziomie 10-12 tys. kroków. Co stanowi nie lada wyzwanie dla wielu osób o pełnej sprawności.

Wśród moich słuchaczy znalazły się także osoby trenujące siłowo. Dzięki nim pojawiły się pytania o rzetelność pomiaru wydatku energetycznego z treningu monitorowanego przez zegarki/opaski u osób korzystających z protezy. Problemem wydaje się być także znalezienie odpowiedniego trenera, który zaplanuje bezpieczny, a jednocześnie efektywny trening dla osoby po amputacji.

3. Odpowiedni rozkład makroskładników w diecie.

Po zabiegu amputacji, w okresie rehabilitacji, by zapobiec atrofii mięśniowej, warto zwiększyć podaż białka do 2-2,2g / kg masy ciała. Podaż tłuszczy (z przewagą źródeł tłuszczy nienasyconych jak oliwa z oliwek, awokado, orzechy, tłuste ryby). Ograniczamy węglowodany (w związku z brakiem aktywności). Wraz ze wzrostem sprawności po amputacji rozkład makroskładników oraz energetyczność diety powinny być odpowiednio modyfikowane.

4. Stan zdrowia Pacjenta.

Zbilansowane żywienie powinno uwzględniać także współistniejące jednostki chorobowe, a nie tylko te, które mogły stanowić przyczynę amputacji.

5. Stopień przystosowania się Pacjenta do nowej sytuacji życiowej.

Duże znaczenie będzie miało wyjście naprzeciw aktualnym możliwościom Pacjenta. Wprowadzanie zmian w żywieniu małymi krokami, by jedzenie nie generowało dodatkowego stresu w nowej rzeczywistości Pacjenta. Warto uwzględnić jego preferencje żywieniowe i pójść na dietetyczne kompromisy, by jedzenie kojarzyło się pozytywnie. Nieodłącznym elementem współpracy dietetycznej z osobą po amputacji powinna być równolegle prowadzona edukacja żywieniowa. Tak by w efekcie Pacjent nauczył się samodzielnie komponować wartościowe posiłki. Służące jego zdrowiu i samopoczuciu oraz pozwalające osiągnąć i/lub utrzymać optymalną masę ciała.

Bez wątpienia żywienie w kontekście amputacji (ale także innych niepełnosprawności) stanowi niszę w dietetyce. Jednak, by móc przedstawić rzetelne wnioski, warto byłoby zapewnić osobom po zabiegu amputacji możliwość konsultacji dietetycznych. Pozwoliłoby to im na poprawę nawyków żywieniowych, a w efekcie lepsze funkcjonowanie zarówno od strony fizycznej jak i psychologicznej, natomiast dietetyka miałaby szansę na uzyskanie kilku odpowiedzi.